สีสันสงกรานต์

เทศกาลชื่อดังของไทย ไม่ได้มีแค่สายน้ำและความสนุก แต่ยังสะท้อนสายใยครอบครัวและวัฒนธรรมที่สืบต่อกันมาช้านาน

เมษายน เป็นเดือนที่เรียกได้ว่าร้อนที่สุดของประเทศไทย นั่นอาจจะเป็นเหตุผลที่ประเพณีสงกรานต์หรือวันขึ้นปีใหม่ไทยในอดีตจึงเต็มไปด้วยกิจกรรมช่วยดับความร้อนทั้งกายและใจ ไม่ว่าจะเป็นการทำบุญให้จิตใจผ่องใส เดินทางเยี่ยมเยือนครอบครัวและญาติผู้ใหญ่ พร้อมรับพรเสริมสร้างแรงใจ หรือสนุกสนานกับการสาดน้ำคลายร้อนตามท้องถนน สงกรานต์เป็นสัญลักษณ์ทางวัฒนธรรมของไทยที่รู้จักไปทั่วโลก จนกระทั่งยูเนสโกได้ขึ้นทะเบียนให้สงกรานต์ในประเทศไทยเป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้เมื่อปี 2566

ปรัมปราความเป็นมา

ที่มาของสงกรานต์นั้นหลากหลาย บ้างก็ว่าพระสงฆ์นิกายเถรวาทจากศรีลังกาได้นำประเพณีขึ้นปีใหม่มายังภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ การเฉลิมฉลองดังกล่าวได้เปลี่ยนผ่านจากรุ่นสู่รุ่นโดยวันที่ 1 เมษายนของทุกปีถูกกำหนดให้เป็นวันขึ้นปีใหม่ไทยในสมัยรัชกาลที่ 4 แต่การเข้ามาของวัฒนธรรมตะวันตกทำให้วันขึ้นปีใหม่ปรับไปเป็นวันที่ 1 มกราคมตามแบบสากล ส่วนเทศกาลสงกรานต์นั้นก็เขยิบไประหว่างวันที่ 13-15 เมษายนแทน

ศิลาจารึกวัดโพธิ์บอกเล่าตำนานสงกรานต์ที่แฟนตาซีกว่า โดยมีตัวละครหลักอย่างธรรมบาลกุมาร บุตรของเศรษฐีที่มีสติปัญญาเฉียบแหลม แถมยังเข้าใจภาษานกด้วย อยู่มาวันหนึ่ง เทพผู้มีนามว่า ท้าวกบิลพรหมเกิดต้องการทดสอบสติปัญญาของธรรมบาลกุมาร จึงตั้งคำถามสามข้อว่า “ราศีของคนอยู่ที่ใดในตอนเช้า ตอนเที่ยง และตอนค่ำ”​ ผู้แพ้จะต้องตัดศีรษะของตนเอง ธรรมบาลกุมารเพียรหาคำตอบ จนเมื่อได้ยินนกอินทรีคู่หนึ่งคุยกันจึงได้คำตอบว่า ตอนเช้า ราศีของคนอยู่ที่หน้าเพราะต้องล้างหน้า ตอนเที่ยง ราศีอยู่ที่อก จึงต้องเอาเครื่องหอมประทินผิว และตอนค่ำ ราศีอยู่ที่เท้า คนจึงต้องล้างเท้าก่อนนอน ผู้แพ้อย่างท้าวกบิลพรหมจึงต้องยอมเสียศีรษะของตนเอง แต่หากเศียรของท้าวกบิลพรหมตกถึงพื้นโลก ลอยขึ้นฟ้า หรือดำดิ่งลงในทะเลเมื่อใด พื้นโลก ผืนฟ้า และมหาสมุทร จะประสบความปั่นป่วนและเกิดหายนะ ธิดาทั้งเจ็ดของท้าวกบิลพรหมจึงเอาพานรองเศียรของบิดาแล้วนำไปไว้ในมณฑป ณ เขาไกรลาส เมื่อครบหนึ่งปีหรือครบรอบวันสงกรานต์ ธิดาของท้าวกบิลพรหมจะผลัดเวรมาอัญเชิญศีรษะของบิดาออกแห่ประทักษิณารอบเขาพระสุเมรุทุกปี

ส่วนชุมชนพื้นเมืองในภาคเหนือและภาคเหนือตอนบนยังอนุรักษ์ประเพณีเฉลิมฉลองที่สะท้อนถึงความเคารพต่อพุทธศาสนามาถึงปัจจุบัน เช่น ประมาณหนึ่งสัปดาห์ก่อนสงกรานต์ ชาวไทยพวนในบ้านหาดเสี้ยว จังหวัดสุโขทัย จะจัดงานบวชช้างหาดเสี้ยว หรือการบวชนาคหมู่และขบวนแห่ช้างสีสันสดใสที่ปฏิบัติมายาวนานเป็นร้อยๆ ปี ตามความเชื่อในเรื่องพระเวสสันดรชาดก ที่ก่อนออกผนวชได้ให้ทานช้างปัจจัยนาเคนทร์ และหลังออกผนวชก็เดินทางกลับเข้าเมืองด้วยขบวนช้างศึก

ประเพณีและความเชื่อ

สงกรานต์หรือปีใหม่ไทยมักเริ่มเมื่อเปิดฉากฤดูเก็บเกี่ยว จึงเป็นโอกาสที่หลายคนได้ผ่อนคลายไปกับการเล่นน้ำ รวมถึงพบปะผู้คน “น้ำ” มีบทบาทสำคัญในเทศกาลนี้ จะเห็นได้จากการที่ผู้คนทำความสะอาดบ้านในวันแรกของปีเพื่อขจัดโชคร้ายและทิ้งสิ่งไม่ดีไปกับปีเก่า ในตอนเช้า ชาวพุทธจะใส่บาตรเพื่ออุทิศส่วนกุศลให้บรรพบุรุษ สรงน้ำพระพุทธรูปและก่อเจดีย์ทรายเพื่อทดแทนเม็ดทรายที่อาจติดเท้าออกไปจากวัด สมาชิกเด็กๆ ในครอบครัวเองก็จะรดน้ำขอพรจากผู้สูงวัย จากรายงานของคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ ประเพณีและกิจกรรมต่างๆ ในวัฒนธรรมไทยแสดงถึงการเสริมสร้างจริยธรรมและสะท้อนถึงความเอื้อเฟื้อ ความเคารพ และเป็นการขอบคุณที่มีให้กันและกันในสังคม และนั่นก็เป็นแก่นหลักของประเพณีสงกรานต์ที่แสดงถึงความรัก ความเคารพในครอบครัว ที่สามารถไปด้วยกันได้กับความสนุกสนานในชุมชน

สงกรานต์ยุคใหม่

ยุคสมัยอาจผันผ่าน แต่หลายแนวคิดดั้งเดิมยังไม่เปลี่ยนแปลงไป ประเพณีสงกรานต์ได้หลอมรวมเข้ากับวัฒนธรรมและวิถีชีวิตร่วมสมัยได้อย่างลงตัว เห็นได้จากกิจกรรมสร้างสรรค์หลายอย่าง ทั้งการประกวดนางสงกรานต์ ขบวนสงกรานต์ที่ตกแต่งอย่างสวยงามวิจิตร และปืนฉีดน้ำหลากสีสันที่เข้ามาแทนที่ขันน้ำใบน้อย แต่แก่นแท้ที่ว่าด้วยสายใยครอบครัวยังคงอยู่ เห็นได้จากการที่ผู้คนต่างหลั่งไหลกลับภูมิลำเนาเพื่อเยี่ยมครอบครัวของตนในภาคเหนือ เทศกาลสงกรานต์เริ่มจากกิจกรรมอย่างการจุดประทัดเพื่อปัดเป่าโชคร้าย สรงน้ำพระพุทธรูปด้วยน้ำขมิ้นส้มป่อย ทำความสะอาดบ้าน อาบน้ำและสระผม และการไปเที่ยว สำหรับวันที่สอง ผู้คนเชื่อว่าวันนี้เป็นวันที่ต้องพูดแต่สิ่งที่ดี ใช้คำสุภาพ และจะเตรียมของสำหรับไปทำบุญในวันต่อไป วันที่สาม เป็นวันที่หลายคนตื่นเช้าเพื่อไปทำบุญและรดน้ำดำหัวญาติผู้ใหญ่เพื่อขอขมาที่ได้ล่วงเกิน แถมยังมีความเชื่อว่าการกินแกงขนุนในวันสุดท้ายของเทศกาลสงกรานต์จะนำมาซึ่งความร่ำรวยและการเกื้อหนุน เพราะผลไม้นี้มีคำมงคลอย่าง “หนุน” ภาคอีสานเองก็มีประเพณีที่คล้ายคลึงกัน โดยผู้คนจะไปทำบุญกันที่วัด สรงน้ำพระพุทธรูปด้วยกงพัดไม้ ทำพิธีบายศรีสู่ขวัญเพื่อความเป็นสิริมงคลแก่ญาติผู้ใหญ่ ก่อนปิดท้ายวันด้วยการสวดมนต์และฟังเทศน์ สำหรับภาคใต้ สงกรานต์คือการแสดงถึงความเคารพต่อผู้สูงวัย โดยลูกหลานจะมอบเสื้อผ้าใหม่และอาบน้ำให้ญาติผู้ใหญ่ร่วมกันทำความสะอาดบ้านเพื่อปัดเป่าโชคร้าย สรงน้ำพระ และไปวัดเพื่อทำบุญในวันแรก สำหรับวันที่สอง มีพิธีทำขวัญข้าวเพื่อขอขมาต่อพระแม่โพสพ ทำบุญให้บรรพบุรุษและรดน้ำดำหัวผู้ใหญ่เพื่อขอพร ส่วนวันที่สาม ผู้คนจะสวมใส่เสื้อผ้าและเครื่องประดับใหม่เพราะเชื่อว่าเป็นการต้อนรับเหล่าเทพยดาที่มาปกปักรักษาบ้านเมือง

แหล่งท่องเที่ยวยอดนิยม

ถ้าอยากเข้าถึงบรรยากาศของเทศกาลสงกรานต์และความสนุกสุดเหวี่ยงของสมรภูมิแห่งการสาดน้ำ ลองไปสัมผัสกับประเพณีสงกรานต์พระประแดงที่ยังคงไว้ซึ่งประเพณีชาวมอญและผสานเข้ากับความบันเทิงได้ลงตัวด้วยขบวนแห่นางสงกรานต์และรถบุปผชาติตามท้องถนนที่ทอดยาวไปจนถึงวัดกลางนาไปจนถึงการแสดงวัฒนธรรมหลากหลาย สายมูต้องไม่พลาดการไปสักการะหลวงปู่มอญเพื่อเสริมโชคลาภและความผาสุก

ชุมชนมอญในกาญจนบุรีเองก็มีประเพณีสืบทอดมายาวนาน โดยคนหนุ่มสาวจะนำข้าวต้มมาให้พ่อแม่ในพิธีตอนเช้าที่วัดวังก์วิเวการาม และอาบน้ำให้ผู้สูงอายุในช่วงบ่าย ก่อนไปร่วมก่อเจดีย์ทรายห้าชั้นและสาดน้ำใส่กันเพื่อความสนุกสนาน นอกจากนี้ ผู้ร่วมงานยังช่วยกันประกอบรางไม้ไผ่ที่ช่วยให้สรงน้ำพระเพื่อความเป็นสิริมงคลได้อย่างทั่วถึง

สงกรานต์เมืองเชียงใหม่ก็เป็นหนึ่งในจุดหมายปลายทางยอดนิยมเพราะมีกิจกรรมมากมายใน “ป๋าเวณีปี๋ใหม่เมือง” ทั้งการแห่พระพุทธสิหิงค์ เพื่อให้พุทธศาสนิกชนได้สรงน้ำพระ หรือการละเล่นสาดน้ำตามจุดต่างๆ ในตัวเมือง โดยเฉพาะบริเวณประตูท่าแพที่มาพร้อมความสนุกแบบจัดเต็ม แถมยังมีกิจกรรมที่น่าสนใจตลอดห้วงเทศกาลทั้งสามวัน

หลายจังหวัดในภาคอีสานต่างจัดกิจกรรมประเพณีและความบันเทิงตลอดเทศกาล ที่อุดรธานี ความสนุกยกไปอีกระดับด้วยอุโมงค์น้ำขนาดใหญ่ ตลาดย้อนยุค และขบวนรถสกายแล็ป (ตุ๊กตุ๊กพื้นเมือง) รวมทั้งการแสดงวัฒนธรรมอีกมากมาย สะท้อนเอกลักษณ์ของจังหวัดในฐานะแหล่งหลอมรวมทางวัฒนธรรมไทย จีน และเวียดนาม

เกร็ดเล็กเกร็ดน้อย

จะเล่นน้ำทั้งที ต้องสนุก แล้วก็ปลอดภัยด้วย อย่าลืมหากระเป๋ากันน้ำเอาไว้ใส่เสื้อผ้าสำรองและกระเป๋าเงิน หรือจะใช้ซองโทรศัพท์มือถือกันน้ำที่ช่วยให้คุณอัพเดตความสนุกได้แบบไม่ขาดตอน ถ้าจะเล่นน้ำก็ควรใช้แต่น้ำที่สะอาดเท่านั้น เพราะคงไม่มีใครอยากได้ของฝากเป็นผิวที่ระคายเคืองไปทั้งตัว และกฎเหล็กคือพึงระวังไว้เสมอว่าไม่ใช่ทุกคนจะอยากโดนสาดน้ำ สังเกตได้จากคนที่ใส่ชุดปกติหรือโบกไม้โบกมือว่าไม่เล่นน้ำ

โด่งดังทั่วโลก

ประเพณีสงกรานต์ปรากฏอยู่ในหลายวัฒนธรรมทั้งในภูมิภาคเอเชียใต้ เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ และตอนใต้ของจีน ประเพณีนี้เป็นการผสมผสานระหว่างศาสนาพุทธและศาสนาฮินดู รวมทั้งอิทธิพลจากชุมชนตามลุ่มแม่น้ำ เช่น เมืองหลวงพระบางของลาว ที่ยังคงเฉลิมฉลองเทศกาลปีใหม่ตามประเพณีล้านช้าง โดยมีการสรงน้ำขบวนพระสงฆ์จากวัดต่างๆ หรือประเพณีตะจานในเมียนมาที่ผู้คนจะออกมาทำบุญและล้างถนนเพราะเชื่อว่าสายน้ำจะนำมาซึ่งความสุขและปล่อยโชคร้ายทิ้งไป รวมทั้งอาบน้ำให้ผู้สูงวัยเพื่อเป็นการขอบคุณ ส่วนมณฑลยูนนานเองก็เป็นที่รู้จักจากเทศกาลเล่นน้ำของกลุ่มชาติพันธุ์ไทโดยเชื่อว่าสายน้ำจะนำมาซึ่งสิ่งดีๆ และขจัดสิ่งชั่วร้ายออกไป นอกจากนี้ยังมีกิจกรรมสนุกสนานอีกเพียบ ทั้งขบวนแห่ แข่งเรือ ไปจนถึงการสรงน้ำพระ สำหรับดินแดนเอเชียใต้อย่างศรีลังกา การฉลองปีใหม่สะท้อนประเพณีพุทธและฮินดูที่สื่อถึงการสิ้นสุดของฤดูเก็บเกี่ยว ผู้คนจะร่วมกันจุดตะเกียงน้ำมันเพื่อนำโชคดีมาสู่ครอบครัว มอบใบพลูให้ผู้สูงวัยเพื่อความเป็นสิริมงคลและไหว้ศาลพระภูมิ

ไปเที่ยวไหนดี

กรุงเทพฯ​

เล่นสงกรานต์แบบตำนานหนีไม่พ้นถนนข้าวสารที่คลาคล่ำไปด้วยนักท่องเที่ยว แต่ถ้าไม่อยากไปไกล ต้องมาสนุกที่สีลม ใจกลางแหล่งธุรกิจของกรุงเทพฯ​ ถนนความยาวเกือบหนึ่งกิโลเมตร ตั้งแต่สีลมซอยสองไปจนถึงแยกนรารมย์ จะแปรสภาพเป็นสมรภูมิให้ผู้ที่อยากเปียกได้เล่นน้ำกันให้จุใจตั้งแต่เที่ยงจนถึงสองทุ่ม ไม่ต้องห่วงเรื่องอาหาร เพราะมีซุ้มขายอาหารตั้งอยู่สองข้างทาง แถมยังมีคนตั้งโต๊ะสำหรับเติมน้ำ ไม่ต้องกลัวขาดตอนความสนุกเลย

บางแสน พัทยา ชลบุรี

สัมผัสความสนุกสนานของเทศกาลวันไหลประจำบางแสน พัทยา ชลบุรี แค่หนึ่งชั่วโมงจากกรุงเทพฯ ทั้งเมืองจะเต็มไปด้วยกิจกรรมมากมาย ไม่ว่าจะเป็นการเล่นน้ำสงกรานต์ริมหาด หรือการแข่งก่อเจดีย์ทรายที่ใครจะร่วมกิจกรรมก็ได้ ทั้งสนุกและคลายร้อนได้พร้อมๆ กัน